dr Luiza Wyrębkowska – Radca prawny, Counsel w B2RLaw
Danyila Zubach – Młodszy Prawnik w B2RLaw
Na początku lipca w szwajcarskim Lugano odbyła się konferencja poświęcona odbudowie Ukrainy. Przedstawiono tam niezwykle obszerny plan zawierający ponad 850 projektów, których wartość inwestycyjna przekroczy 750 miliardów dolarów. W odbudowę Ukrainy po rosyjskiej agresji chce zaangażować się wiele państw oraz przedsiębiorstw działających na rynku prywatnym. Tylko w Polsce chęć pomocy wschodniemu sąsiadowi w odbudowie kraju wyraziło ponad 1000 firm. Jakie obszary wymagają największego zaangażowania i w jaki sposób firmy powinny się przygotować do działań na terenie Ukrainy?
Sytuacja gospodarcza w Ukrainie od początku wojny uległa dramatycznemu pogorszeniu. PKB tego kraju spadło o 40%, a według prognoz Banku Światowego do końca 2022 roku Ukraina ma stracić 45,1% PKB w porównaniu z rokiem 2021.
Z kolei według Europejskiego Banku Inwestycyjnego koszt zniszczonych obiektów infrastrukturalnych sięgnął już 1 biliona USD, przy czym nie można zapominać, że rosyjska agresja wciąż trwa. Ukraiński rząd ocenia, że w każdym miesiącu wojny od marca tego roku państwo doświadcza deficytu budżetowego w wysokości co najmniej 5 mld USD. Pieniądze te są potrzebne na pokrycie potrzeb wojskowych i uzupełnienie budżetu, przy czym zewnętrzni darczyńcy pokrywają tę kwotę jedynie w 70-80%. W ten sposób kraj został cofnięty rozwojowo o kilkadziesiąt lat i znalazł się w bezprecedensowym kryzysie gospodarczym.
Właśnie po to, by zatrzymać degradację państwa powstała Narodowa Rada ds. Odbudowy Ukrainy. Organ miał za zadanie obliczyć środki potrzebne na odbudowę. Łączna liczba ekspertów, która opracowywała dokument wyniosła aż 2500 osób. Szczegółowe plany odbudowy ze wskazaniem potrzebnej kwoty i obszarów inwestycyjnych zostały przedstawione na konferencji w szwajcarskim Lugano w dniach 4-5 lipca.
Efekt Lugano
Spotkanie w Lugano początkowo planowano jako piątą edycję corocznego wydarzenia politycznego na wysokim szczeblu, gdzie omawiano priorytety reform dla Ukrainy. Jednakże w związku z rosyjską inwazją zmieniono priorytety i przemianowano wydarzenie na Konferencję Odbudowy Ukrainy. Lugano stało się miejscem, z którego wyszedł do świata głos Ukrainy z prośbą o wsparcie w odbudowie kraju.
W dwudniowej konferencji w Szwajcarii wzięło udział ponad 1000 osób, w tym 5 szefów państw i rządów, 23 ministrów i 16 wiceministrów. W sumie 58 delegacji przedstawicieli rządów i organizacji międzynarodowych uczestniczyło i wspierało Ukrainę w rozpoczęciu politycznego procesu odbudowy. W Lugano omówiono między innymi Plan Odbudowy i Rozwoju Ukrainy, w ramach inicjatywy Prezydenta Wołodymyra Zełenskiego United24 oraz zakres zaangażowania partnerów międzynarodowych.
Plan odbudowy Ukrainy jest niezwykle obszernym dokumentem określającym koncepcje odbudowy obszarów, które ucierpiały i dalej cierpią w związku z rosyjską agresją na Ukrainę. „Plan Marshalla dla Ukrainy” zawiera pięć podstawowych zasad dotyczących: rozpoczęcia odbudowy w jak najszybszym terminie i rozwoju państwa, rozwijania dobrobytu w sposób zrównoważony, integracji z Unią Europejską, odbudowaniu infrastruktury na poziomie całego kraju i regionów, a także umożliwienie prywatnych inwestycji.
Ambitny plan na 10 lat i mocny rozwój do 2025 r.
Rząd Ukrainy przewiduje, że w ciągu 10 lat, czyli do roku 2032, zrealizowanych zostanie 850 projektów obejmujących najbardziej kluczowe obszary, takie jak m.in. przemysł obronny, infrastruktura, sektor finansowy, rolnictwo oraz energetyka. Szacuje się także, że na przestrzeni dekady PKB Ukrainy będzie rosło powyżej 7% rocznie, a wartość wszystkich zaplanowanych projektów przekroczy 750 mld USD. Przewidywania dotyczą także znalezienia się Ukrainy w czołówce 25 państw pod kątem Wskaźnika Złożoności Ekonomicznej, a także wśród 25 krajów najwyżej notowanych państw wedle Indeksu Kapitału Ludzkiego.
Ukraina szacuje, że tylko w dwa lata od 2023 do 2025 roku zrealizowanych zostanie aż 580 projektów, których finansowanie przekroczy 350 mld USD, a kraj znajdzie się w TOP 40 pod względem Wskaźnika Złożoności Ekonomicznej i Indeksu Kapitału Ludzkiego. Z kolei w latach 2026-2032 zrealizowanych zostanie kolejnych 270 projektów o wartości ponad 400 mld usd, Ukraina powinna znaleźć się w top 25 krajach pod względem Wskaźnika Złożoności Ekonomicznej i Indeksu Kapitału Ludzkiego.
Zniszczenia i plany odbudowy
Od początku agresji Rosji na Ukrainę zniszczonych zostało wiele budynków użyteczności publicznej, infrastruktury oraz własności prywatnej. Zniszczeniu uległo 1893 szkół, z czego najwięcej z nich w obwodzie donieckim i charkowskim. Także w obwodzie donieckim, ale i ługańskim zniszczono największą część powierzchni mieszkalnych. W całej Ukrainie liczba zniszczeń jest bliska 60 mln mkw. Zniszczeniu uległo wiele dróg i mostów. Potrzebna jest odbudowa ponad 23 tysięcy kilometrów dróg z czego najwięcej z nich w obwodach chersońskim i charkowskim. Poważne straty dotyczą także szpitali, gdzie zniszczonych zostało aż 743 takich obiektów. Wiele z nich mieściło się w obwodzie charkowskim, donieckim, a także kijowskim, w których grasowała rosyjska armia. Skala zniszczeń wymaga więc ogromnej pracy i środków, by odbudować potencjał Ukrainy.
Krajowe programy odbudowy Ukrainy dotyczą 17 obszarów projektowych skupionych praktycznie na wszystkich obszarach funkcjonowania państwa, począwszy od instytucji państwa, cyfryzacji i obronności, poprzez integrację z Unią Europejską i odbudowę środowiska naturalnego, aż po sektory energetyczne, w tym ten zielony, finansowe i biznesowe.
Największym projektem, na którego realizację ma zostać przeznaczonych prawie 250 mld USD to odbudowa i modernizacji infrastruktury mieszkaniowej, najbardziej zniszczonej podczas inwazji zbrojnej. Projekt będzie opierał się m.in. na budowie setek tysięcy obiektów, zapewnieniu dostępu do energetyki, budowie nowych sieci wodociągowych, oczyszczalni ścieków i obiektów gospodarujących odpadami. Plany dotyczą także modernizacji sieci ciepłowniczych oraz prowadzenia bieżących remontów budynków, które uległy zniszczeniu.
Innym projektem, na który mają zostać przeznaczone potężne środki finansowe, jest rozszerzenie i integracja logistyczna z Unią Europejską. Są to koszty prawie 160 mld USD zaplanowane m.in. na budowę nowych terminali lotniczych, dróg ekspresowych oraz – co oczywiste – naprawy infrastruktury, w tym torów kolejowych, lotnisk i dróg.
Setki inwestycji i niemal milion miejsc pracy
Tych 17 niezwykle obszernych dziedzin odbudowy i rozwoju państwa zawiera w sobie ponad 600 inwestycji pogrupowanych w ośmiu obszarach, do których należą m.in. przemysł obronny, metalurgia, rolnictwo, energetyka, górnictwo, czy logistyka. Szacuje się, że inwestycje zawarte w Planie Odbudowy pozwolą stworzyć oraz utrzymać ok. 931 tys. miejsc pracy.
Największą wartość mają inwestycje dotyczące sektora energetyki, które obejmą 29 projektów i pochłoną aż 177 mld USD, jednocześnie zapewniając 457 tys. miejsc pracy. Projekty energetyczne dotyczą energii atomowej, w tym m.in. modernizację bloków energetycznych i zaprojektowanie nowych, budowę systemów magazynowania energii, oraz zielonej energetyki. W sektorze będą realizowane także projekty dotyczące zagospodarowania złóż tradycyjnych gazu i ropy naftowej, zagospodarowania szelfu z Morza Czarnego, stworzenie strategicznych rezerw gazu UE w oparciu o ukraińskie gazociągi i terminale LNG UE.
Drugim najdroższym obszarem inwestycyjnym są projekty logistyczne. Stanowią one 33 projekty o wartości ponad 122 mld USD. Realizowane będą m.in.: budowa 535 km nowych torów kolejowych i rekonstrukcja 293 km starych, budowa stacji sortowania i punktów zmiany wagonów, a także kompleksów logistycznych i magazynowych. W planach jest również budowa 52 tysięcy km autostrad i 4,7 tysięcy km mostów, budowę portów lotniczych. Plany mają również zapewnić rozszerzenie współpracy między Europą a Ukrainą dlatego wśród inwestycji znalazł się także projekt szybkiej kolei łączącej Warszawę i Kijów.
Inwestycje dotyczące przemysłu obronnego dotyczą 14 projektów o łącznej wartości 43 mld USD i mają zapewnić 60 tysięcy miejsc pracy. Projekty te będą realizowane na terenie całej Ukrainy i obejmują budowę nowych obiektów i zakładów produkcyjnych, budowę samolotów, modernizację i rozwój sprzętu wojskowego, a także stworzenie jego rezerw według standardów NATO.
Z kolei w rolnictwie zostanie zrealizowanych najwięcej inwestycji, bowiem aż 340 o łącznej wartości prawie 34 mld USD i zapewnią one 189 tysięcy miejsc pracy. Realizowane inwestycje będą dotyczyć podniesienia poziomu wydajności w rolnictwie poprzez np. rozwój systemu rekultywacji, projekty dotyczące hodowli zwierząt i zwiększania poziomu produkcji upraw.
W obszarach inwestycyjnych są także te dotyczące przemysłu meblarskiego i obróbki drewna (143 projekty o wartości 4,6 mld USD), przemysłu metalurgicznego (27 projektów, 26,3 mld USD), przemysłu maszynowego (20 projektów, 15,8 mld USD) oraz górnictwa (8 projektów, 1 mld USD).
Jak wziąć udział w odbudowie Ukrainy?
Ukraiński plan odbudowy co prawda nie wskazuje precyzyjnie szczegółowych warunków prawnych i szczególnych mechanizmów, które będą mieć zastosowanie w poszczególnych sektorach gospodarki. Niemniej jednak istnieje szereg możliwości, dzięki którym podmioty zagraniczne mogą uczestniczyć w planie odbudowy.
Aktualnie podmioty zagraniczne mogą uczestniczyć w planie odbudowy Ukrainy poprzez:
- tworzenie wspólnie z ukraińskimi osobami prawnymi i fizycznymi nowych podmiotów gospodarczych lub nabycie udziałów w istniejących przedsiębiorstwach;
- tworzenie przedsiębiorstw będących w całości własnością inwestorów zagranicznych lub ich oddziałów, a także nabywanie w całości istniejących przedsiębiorstw;
- bezpośrednie nabywanie nieruchomości lub mienia ruchomego zgodnie z wymogami ukraińskiego prawa, w tym: domów, lokali użytkowych, sprzętu, pojazdów i innych składników majątkowych;
- nabywanie akcji, obligacji i innych papierów wartościowych;
- nabywanie, samodzielnie lub z udziałem ukraińskich osób prawnych lub fizycznych praw do użytkowania gruntów i korzystania z zasobów naturalnych na terytorium Ukrainy;
- prowadzenie działalności gospodarczej na podstawie umów o dystrybucji produktów.
Przepisy dotyczące bezpośrednich inwestycji zagranicznych regulują także prawo do odszkodowania za szkody, jakie mogą ponieść inwestorzy, w tym do odszkodowania za utracony zysk i szkody moralne, wyrządzone im w wyniku działania, bezczynności lub niewłaściwego postępowania organów państwowych.
Inne sposoby zaangażowania obejmują inwestycje kapitałowe typu venture (venture funds), partnerstwo publiczno-prywatne, inwestycje portfelowe itp. Ukraińska administracja właśnie partnerstwo publiczno-prywatne wskazuje jako najlepszy sposób zaangażowania się tak dla zagranicznych, jak i dla krajowych inwestorów. Taki mechanizm daje możliwość współpracy państwa z przedsiębiorcami w sferze budowlanej, eksploatacji autostrad, dróg, linii kolejowych, pasów startowych lotnisk, mostów, wiaduktów, tuneli i metra, portów morskich i rzecznych oraz pozostałej infrastruktury, czyli obszarów najbardziej zniszczonych działaniami wojennymi.
Projekty w ramach partnerstwa mogą być realizowane z wykorzystaniem takich instrumentów administracyjno-prawnych jak koncesje, ale także poprzez wspólne zarządzanie nieruchomościami, wspólną eksploatację obiektów lub w oparciu o inne umowy cywilnoprawne. W procedurze partnerstwa prywatny partner musi być wybrany w ramach procedur konkursowych. Powstał już projekt ustawy, który wprowadza wiele zmian do przepisów regulujących partnerstwo publiczno-prywatne. Zmiany mają dotyczyć przyspieszenia procesu zawierania umów, a także dostosowania trybu do współpracy z instytucjami unijnymi oraz podmiotami z zagranicy. Z kolei od 1 lipca 2024 roku planowane jest wprowadzenie procedur przetargowych za pośrednictwem elektronicznego systemu transakcyjnego.
Warto tutaj przypomnieć, że od 2020 r. w Ukrainie wprowadzono nowy mechanizm wsparcia przez państwo projektów inwestycyjnych. Umożliwia on zwolnienie z obowiązku zapłaty niektórych opłat i podatków. Chodzi tu na przykład o:
- zwolnienia z cła nowego sprzętu (wyposażenia) i akcesoriów, które są importowane wyłącznie w celu realizacji projektu inwestycyjnego;
- zabezpieczenie preferencyjnego prawa użytkowania nieruchomości gruntowej w celu realizacji istotnego projektu inwestycyjnego, tj. o wartości co najmniej 20 mln EUR, realizowanego w okresie nie dłuższym niż 5 lat. w obszarze związanym z budową, modernizacją, technicznym i technologicznym doposażeniem obiektów inwestycyjnych w przemyśle przetwórczym; wydobywaniu w celu dalszego przetwarzania kopalin (z wyjątkiem węgla kamiennego i brunatnego, ropy naftowej i gazu ziemnego); gospodarki odpadami; transportu, gospodarki magazynowej, działalności pocztowej i kurierskiej, logistyki; edukacji, działalności naukowej i technicznej, ochrony zdrowia, sztuki, kultury, sportu, turystyki.
Zwrócić należy także uwagę na nowe, szczegółowe przepisy, które dają specjalne prawa Polakom, mieszkającym w Ukrainie. Polacy w zasadzie dsotają niemal takie same prawa i gwarancje, jakie obowiązują Ukraińców przebywających w Polsce. Oznacza to, że obywatele Polski mogą przebywać w Ukrainie przez 18 miesięcy, mogą być zatrudniani bez zezwoleń i wiz oraz mogą prowadzić działalność gospodarczą, tak samo jak Ukraińcy. Posiadając umowę o pracę, obywatele polscy mogą uzyskać zezwolenie na pobyt czasowy na okres maksymalnie 3 lat. Generalnie zezwolenie na pobyt jest wydawane na ten sam okres, który jest wskazany w umowie o pracę. Te regulacje również będą miały wpływ na wsparcie odbudowy Ukrainy ze strony Polski ze względu na możliwość optymalizacji procesów zatrudniania pracowników.
Specjalny podmiot do kontroli i podziału środków
Rząd Ukrainy planuje także utworzyć specjalny podmiot kontrolujący i rozdzielający środki, które Ukraina otrzyma w ramach realizacji Planu Odbudowy Ukrainy. Wszystko wskazuje na to, iż będzie to Narodowy Bank Rozwoju, który powstanie na bazie jednego z istniejących banków.
Ukraińskie władze zapewniają również o swoim zaangażowaniu w realizację międzynarodowych zobowiązań w zakresie zwalczania korupcji. Dlatego przygotowują się do przeprowadzenia reformy organów antykorupcyjnych, wdrożenia reformy sądownictwa, zapewnienia zgodności przepisów dotyczących przeciwdziałania praniu pieniędzy zgodnie ze standardami FATF oraz wdrożenia ustawy antyoligarchicznej. Proces jest w toku, a niedawno powołano szefa specjalnej prokuratury antykorupcyjnej.
Dodatkowo warto podkreślić, iż Ukraina przedstawiła pewne ogólne zasady w celu zapewnienia „płynnego” ożywienia gospodarczego. Należą do nich m.in. przejrzystość danych publicznych, reforma praworządności, ład korporacyjny, reforma usług publicznych, czy regulacje antymonopolowe (nowe progi dla fuzji). Oczywiście wdrożenie tego wszystkiego w życie wymaga zmiany całego szeregu przepisów, ale na bieżąco pracuje nad tym ukraińska legislacja.
Plan odbudowy Ukrainy stanowi bez wątpienia wyzwanie, jakiego od dekad nie było w Europie, ale równocześnie daje ogromne perspektywy rozszerzenia działalności polskim przedsiębiorstwom, które będą miały odwagę zainwestować w Ukrainie.
